Mobbing to jeden z ważniejszych problemów społecznych współczesnego świata. Może dotknąć każdego człowieka, niezależnie od wykształcenia, pochodzenia, umiejętności, inteligencji, światopoglądu czy religii. Występuje w wielu miejscach: w szkołach różnego szczebla, zakładach pracy, począwszy od małych, prywatnych, a skończywszy na wielkich korporacjach, przedsiębiorstwach, w instytucjach, organizacjach – wszędzie tam, gdzie ludzie przebywają ze sobą przez pewien czas. Z różnych przyczyn dochodzi do nękania przez osobę (lub grupę osób) drugiego człowieka (lub grupę ludzi). Nękanie to uderza w fundamentalne wartości konstytucyjne, przede wszystkim w nienaruszalną godność człowieka. Ze względu na pewną niejasność, czy określenie mobbingu ma zastosowanie tylko do stosunków w miejscach zatrudnienia, czy też odnosi się do stosunków w różnych grupach społecznych, skupiłam się na aspekcie występowania mobbingu zakładach pracy.
Po raz pierwszy słowo „mobbing” użyte zostało w 1976 roku przez Konrada Lorenza – laureata Nagrody Nobla w dziedzinie medycyny. Określenie to zastosował do zachowania zwierząt, które tworzą grupę mającą na celu odstraszenie silniejszego osobnika.
W odniesieniu do ludzi określenia tego użył niemiecki psycholog Heinz Leymann na początku lat 80-tych XX wieku. Opisywał on zjawisko długotrwałego znęcania się psychicznego nad pracownikiem w miejscu pracy. Określił mobbing jako psychologiczny terror, na który składa się "systematyczny wrogi i nieetyczny sposób komunikowania przez jedną lub kilka osób skierowany przeciwko jednostce". Samo słowo mobbing pochodzi od angielskiego czasownika „to mob”, który oznacza „otoczyć, atakować, napadać, dokuczać, oblegać”. Człowieka, który stosuje mobbing nazywamy mobberem.
„Terror psychologiczny bądź mobbing w miejscach pracy polega na wrogim i nieetycznym, systematycznie powtarzającym się zachowaniu, skierowanym wobec jednej lub paru osób. Pod wpływem mobbingu ofiary spychane są w sytuację bezradności i utraty możliwości obrony. Pozostają tam tak długo, jak długo utrzymują się działania mobbingowe w ich kierunku.”
„Mobbing to moralne nękanie, złośliwe docinki ze strony szefa, kolegów, a czasem podwładnych, to zamach na podstawowe prawa ludzkie, to zawyżone wymagania, manipulowanie zachowaniami, szykany, konfliktowanie współpracowników, preparowanie kłamliwych dokumentów, ośmieszanie. Są to działania wyrafinowane, perfidne i bezwzględne, niszczące psychicznie wybraną ofiarę; to obrażanie, pisanie anonimów, przeszkadzanie w wykonywaniu obowiązków zawodowych, plotki.”
„agresywne zachowanie, które możemy określić jako mściwe, okrutne, złośliwe lub upokarzające usiłowanie zaszkodzenia jednostce lub grupie pracowników […], obejmuje ono sprzysiężenie się (ganging up at someone) lub mobbing przeciwko wybranemu pracownikowi, który staje się przedmiotem psychicznego dręczenia. Mobbing charakteryzuje się stałymi, negatywnymi uwagami lub krytyką, społecznym izolowaniem danej osoby, plotkowaniem lub rozprzestrzenianiem fałszywych informacji”
„Mobbing oznacza działania lub zachowania dotyczące pracownika lub skierowane przeciwko pracownikowi, polegające na uporczywym i długotrwałym nękaniu lub zastraszaniu, wywołujące u niego zaniżoną ocenę przydatności zawodowej, powodujące lub mające na celu poniżenie lub ośmieszenie pracownika, izolowanie go lub wyeliminowanie z zespołu współpracowników (art. 94 § 2 Kodeksu Pracy)
Jakiego rodzaju zachowania uznawane są za mobbing? Heinz Leymann podzielił je na 5 grup:
1. oddziaływania utrudniające komunikowanie się:
Nie każda zniewaga czy niewłaściwe zachowanie są mobbingiem. Zdarza się, że ktoś w zdenerwowaniu powie drugiej osobie przykre słowa lub w miejscu pracy trwa spór o coś przez pewien czas, ale sytuacje te zostają w miarę szybko i pozytywnie zakończone, strony dochodzą do porozumienia i kończą konflikt. Bardzo ważne są dwa warunki, które muszą być spełnione, aby dane czynności nazwać mobbingiem. Po pierwsze jest to czas trwania badanych zachowań, a po drugie ich częstotliwość. O mobbingu mówimy, gdy dręczenie ofiary trwa minimum 6 miesięcy i występuje w tym czasie co najmniej raz w tygodniu.
Zajęcie się problemem mobbingu jest dużym przełomem w badaniach nad stosunkami międzyludzkimi, zwłaszcza w zakładzie pracy. Dlaczego? Ponieważ zjawisko przemocy fizycznej jest łatwiejsze do zauważenia, udowodnienia Można zastosować wobec niego odpowiednie procedury i może być objęte konsekwencjami uzgodnionymi w różnych aktach prawnych. Przemoc psychiczna nie jest tak łatwo obserwowalna, często nie daje jasnych objawów, trudniej ją udowodnić. Zawsze można powiedzieć, że ktoś jest przewrażliwiony, bo skoro w zakładzie pracy pracuje pewna liczba pracowników, a tylko on jeden skarży się na działania mobbingowe wobec siebie. Skutki mobbingu jednakże mogą być równie dramatyczne, co skutki użycia siły fizycznej.
Początkowo zajmowano się głównie zjawiskiem dręczenia ofiary przez współpracowników na równorzędnych stanowiskach. Ten rodzaj mobbingu spowodowany jest głównie rywalizacją w pracy i chęcią zdobycia uznania u pracodawcy kosztem drugiej osoby. Z czasem okazało się, że mobberem może tez być osoba zajmująca nadrzędne stanowisko, która z jakichś przyczyn chce pozbyć się pracownika, nie mając ku temu realnych podstaw. W ten sposób daje przykład innym, jak traktować danego pracownika i często zjawisko mobbingu wobec tego człowieka rozszerza się. Istnieje też rodzaj mobbingu skierowany przez podwładnych w stosunku przełożonego, np. w sytuacji, gdy awansował na przełożonego kolega grupy mobberów. Mobbing w miejscu pracy to głównie działania wymierzone w ofiarę dotyczące samej pracy, takie jak:
Celem mobbingu jest odseparowanie ofiary od innych i zniszczenie jej psychicznie, doporowadzenie –poprzez narastanie stresu - do całkowitego wykluczenia ze środowiska, załamania psychicznego, niemożności funkcjonowania normalnego jak do tej pory.
Nie można też nie wspomnieć o nowej formie mobbingu, jaką jest mobbing zdalny, przez internet – czyli podczas szkoleń, konferencji, spotkań on-line lub w korespondencji mailowej bądź przez komunikatory. Forma ta rozpowszechnia się zwłaszcza w ostatnich latach, kiedy pandemia koronawirusa zamknęła w domach zarówno uczniów, jak i pracowników. Najbardziej jaskrawe przykłady tego rodzaju zachowań można zaobserwować na puszczanych w mediach społecznościowych filmikach, w których szkalowane są różne osoby, np. nauczyciele czy współpracownicy. Minęło już wystarczająco dużo czasu – aby uznać, że tego typu zachowania mogą podlegać zostać nazwane mobbingiem.
Przyczyny mobbingu możemy podzielić na zewnętrzne i wewnętrzne. Do zewnętrznych zaliczamy sytuację gospodarczą, np. zagrożenie bezrobociem. Mobberzy czują się bezkarni, ponieważ ich ofiara nie odejdzie z pracy, mając w perspektywie brak zatrudnienia i długotrwałe bezrobocie. Będzie znosiła złe traktowanie obawiając się utraty źródła dochodu. Współczesny wolny rynek kieruje się zasadą konkurencyjności, stąd chęć aby firma działała jak najlepiej i szukanie winnych za porażki. Do przyczyn społecznych zaliczymy pogorszenie sytuacji materialnej społeczeństwa, które powoduje zgodę na kiepskie warunki pracy bądź pracę ponad siły. Wzrost liczby imigrantów, zmiany – nie zawsze korzystne – w szkolnictwie i nauczaniu dzieci i młodzieży, zmiany w strukturze i funkcjonowaniu rodzin.
Czynniki wewnętrzne to najczęściej nierozwiązane konflikty, niezdrowa rywalizacja, tzw. „wyścig szczurów”, chęć osiągnięcia zysków (np. awansu) kosztem drugiej osoby, sytuacje stresujące, brak komunikacji, zła organizacja firmy i przerzucanie odpowiedzialności za niepowodzenia na innych. Także uznawane stereotypy – ktoś jest za młody i brakuje mu doświadczenia, a ktoś za stary i powinien ustąpić miejsca młodym. Bywa, że lojalność wobec firmy lub dyscyplinę utożsamia się z bezwzględnym posłuszeństwem wobec władzy w zakładzie pracy.
Często mobbing nie ma żadnego uzasadnienia ani podstaw do jego stosowania. Jest nieracjonalny i ofiarami bywają osoby, którym nie można zarzucić żadnych negatywnych zachowań.
Jest to człowiek, który nie uznaje sprzeciwu i uważa się za kogoś lepszego od innych. Drażnią go sukcesy innych osób. Każdy o odmiennych poglądach staje się automatycznie jego wrogiem. Nie ma szacunku dla ludzi, nie przyjmuje krytyki i próbuje dowartościować się czyimś kosztem. Wg niego poniżanie, psucie innym opinii powoduje, że sam jest odbierany w lepszym świetle. Ma niespełnione ambicje bycia kimś u władzy i podporządkowywania sobie innych lub tę władzę już uzyskał i nadużywa jej. Do celu np. awansu, dąży bezwzględnie, manipulując środowiskiem i niszcząc osoby, które mogą mu w tym przeszkodzić. Często takie zachowania wynikają z frustracji, lęku przed odrzuceniem, szukaniem wszędzie „spisków” wobec siebie, problemów osobistych, a także bycia w przeszłości samemu ofiarą mobbingu lub przemocy w rodzinie. Bywa, ze jest to osoba z zaburzeniami osobowości.
Najłatwiej uznać, że jest to człowiek, który ma małą odporność psychiczną na stres, jest mało asertywny, niedostosowany społecznie i bywa tzw. „kozłem ofiarnym” od pierwszego dnia – kiedyś w szkole, potem w pracy. Nie jest to jednak prawdą, ponieważ prześladowany może być ktoś o zupełnie odmiennych cechach od wymienionych, jednak swoją kreatywnością, przebojowością, odnoszonymi sukcesami stanowi zagrożenie dla współpracowników czy szefa. Szczególnie narażeni na mobbing są osoby, które:
Skutki mobbingu dla indywidualnego człowieka można podzielić na krótko- i długotrwałe. Do pierwszych zaliczymy te, które występują bezpośrednio po doświadczeniu prześladowania. Może to być złość, irytacja, przygnębienie, poczucie niesprawiedliwości, niemożność skoncentrowania się w danym dniu na pracy, lęk. Są to odczucia, których doznaje każdy człowiek spotykając się z negatywnym zachowaniem wobec siebie. Jednakże gdy negatywne zachowania mobbera lub mobberów nie ustępują, nasilają się przez dłuższy czas, człowiek atakowany zaczyna żyć w nieustającym stresie, którego skutki mogą być drastyczne. Następuje pogorszenie zdrowia psychicznego:
Może to prowadzić nawet do prób samobójczych.
W skali zakładu pracy bądź miejsca, w którym zachodzi mobbing – skutkiem jest z pewnością obniżenie motywacji do pracy lub nauki, częsta rotacja pracowników, spadek efektywności pracy.
Natomiast w skali społecznej – skutkami są koszty ponoszone w celu zapewnienia poszkodowanym wsparcia, opieki medycznej, poradnictwa prawnego, zagwarantowania zadośćuczynienia czy odszkodowania, w razie potrzeby też świadczeń rentowych i emerytalnych. Pracownicy częściej korzystają ze zwolnień lekarskich, a ich absencja wpływa negatywnie na innych pracowników. Firmie, w której stosowany był mobbing – w jakiejkolwiek formie – grozi utrata reputacji i problemy kadrowe, bo nikt nie chce być pracownikiem firmy , która ma złą opinię. Istnieją strony internetowe, na których pracownicy lub byli pracownicy dzielą się anonimowo tym, co spotyka lub spotykało ich w pracy, a szukający pracy często tymi opiniami się kierują.
Z pewnością jest to trudne samodzielnie. Można ignorować początkowe zachowania mobbingujące, ale ich powtarzalność i narastanie każdego doprowadzą w końcu do wyczerpania. Warto szukać pomocy na zewnątrz, jeśli nic nie daje rozmowa z przełożonym i nagłaśnianie swojej sytuacji wśród współpracowników. Najgorszym rozwiązaniem jest poddanie się i pokorne znoszenie negatywnych zachowań - może źle się to skończyć dla ofiary, a mobberzy uznają, że są bezkarni. Mówiąc głośno o tym, co nas spotyka można znaleźć osoby przychylne, które pomogą, natomiast mobber może poczuć się mniej pewnie. Dobrze jest zapisywać incydenty mobbingu, dokumentować, aby mieć dowód, że jest to nękanie długotrwałe i częste. Zwrócić się do odpowiednich organizacji, np. związków zawodowych, porozmawiać z psychologiem, który pomoże zachować właściwą postawę wobec prześladowań, a w ostateczności oddać można sprawę do sądu.
Istnieją organizacje pozarządowe, do których można się zwrócić w razie doświadczania mobbingu, np.:
Można też rozpatrzyć zwrócenie się do Rzecznika Praw Obywatelskich i innych instytucji działających w zakresie prawa pracy czy weryfikowania nieprawidłowości.
Wg Kodeksu pracy art. 94 pracodawca jest zobowiązany do zapoznania pracowników z obowiązkami i sposobem ich wykonywania, a także z prawem pracownika, zorganizowania pracy w najbardziej efektywny sposób, przeciwdziałanie dyskryminacji, stosowania sprawiedliwych kryteriów oceny. W oparciu o to pracodawca powinien prowadzić politykę antymobbingową, czyli wewnętrzne regulacje dotyczące mobbingu. Powinien też podejmować działania rozszerzające wiedzę o zjawisku mobbingu wśród pracowników. Uświadomienie mechanizmów powstawania i działania mobbingu, poznanie przyczyn i skutków może przyczynić się do zmniejszenia bądź niewystąpienia zachowań mobbingujacych.
Oprócz działań formalnych istotne jest prawidłowe funkcjonowanie zakładu pracy (także dotyczy to np. szkół i innych instytucji) pod względem jasności przepisów, dobrego przepływu informacji, zrozumiałej komunikacji, dialogu pomiędzy wszystkimi szczeblami, szybka reakcja na zaobserwowane nieprawidłowości.
Komentarze
Prześlij komentarz