Sen zajmuje jedną trzecią naszego życia. Wraz z wiekiem zmienia się zapotrzebowanie na sen: od przesypiania prawie całej doby przez noworodka, po „przepisowe” 7-8 godzin człowieka dorosłego, aż do 5-6 godzin snu, które wystarczają człowiekowi w podeszłym wieku. Oczywiście zależy to też od indywidualnych cech konkretnego człowieka.
Sen od zawsze budzi zainteresowanie ludzi i naukowców. Przede wszystkim nasuwa się pytanie:
Skąd wiadomo, że ktoś śpi?
Zewnętrzne objawy snu to zamknięte oczy, spowolniony oddech, rozluźnienie mięśni (swobodna pozycja ciała), zmniejszenie przemiany materii, spowolnienie pracy nerek i serca, obniżenie ciśnienia krwi.
Najbardziej istotnym objawem snu jest jednak utrata świadomości na skutek zahamowania czynności pewnych obszarów kory mózgowej.
W mózgu następują charakterystyczne zmiany aktywności bioelektrycznej. Można je zaobserwować za pomocą elektroencefalografu (jest to rodzaj aparatu rentgenowskiego służącego do wykonywania zdjęć mózgu). Wynik takiego pomiaru nazywa się elektroencefalogramem (EEG). Jako pierwsi do badań snu zastosowali go amerykańscy fizjolodzy Loomis, Davis i Hobart w roku 1937. Badanie to wykonuje się za pomocą elektrod przymocowanych do głowy. Uzyskuje się wykres amplitudy (wysokości fali) oraz częstotliwości (ilość cykli na sekundę) – określają one tzw.wzorzec fal mózgowych.
Dzięki tym obserwacjom wiadomo, że sen składa się z kilku następujących po sobie faz. Wyróżnia się cztery różne fazy snu i dwa rodzaje snu, które cyklicznie powtarzają się przez całą noc.
Wyróżniamy następujące typy snu:
- Sen wolnofalowy (tzw. Non-REM ang.nonrapid eye movement) – inaczej sen głęboki.
- Sen paradoksalny (zwany fazą snu REM ang. rapid eye movement) – sen płytki.
Dla fazy non-REM charakterystyczne jest:
- EEG o dużej amplitudzie i małej częstotliwości,
- napięcie mięśniowe jest utrzymane, występują ruchy ciała,
- maleje tętno, oddech także zwalnia,
- obniża się ciśnienie tętnicze,
- następuje duże uwalnianie hormonu wzrostu,
- obniża się poziom glukozy.
W fazie REM:
- zapis EEG podobny jest do zapisu w czasie czuwania,
- zanika napięcie mięśniowe (nie występują ruchy dowolne),
- występują szybkie ruchy gałek ocznych,
- występują skurcze mięśnie kończyn i ucha środkowego,
- oddech i ciśnienie są nieregularne,
- występują marzenia senne
Za sen odpowiedzialny jest pień mózgu, a dokładniej twór siatkowaty. Należy on do rdzeniomózgowia, składa się z dwóch rodzajów neuronów: komórek dużych i komórek małych. Komórki duże odpowiedzialne są za kontrolowanie ruchów gałek ocznych i odruchów, które utrzymują postawę ciała. Komórki małe przewodzą impulsy do przodomózgowia, uwalniają neuroprzekaźniki aminowe. W zależności od rozprowadzanego neuroprzekaźnika aminowego, komórki (neurony) te dzielimy na:
Podczas snu wolnofalowego rozpoczyna się proces odnowy biologicznej organizmu. Do krwi uwalniany jest hormon wzrostu, a więc przyspieszone jest również gojenie się ran. Organizm regeneruje się, wzmacnia się system immunologiczny. W fazie REM natomiast utrwala się pamięć, co stanowi podstawowy składnik uczenia się
W ciągu nocy fazy REM i non-REM występują naprzemiennie (około 5-6 okresów snu paradoksalnego na przemian ze snem wolnofalowym). Każdy cykl trwa od 1 do 1,5 godz. Początkowo sen REM trwa tylko około 5 minut, później faza ta może osiągać nawet 50 minut. Jednocześnie faza non-REM staje się coraz krótsza.
Podobnie jak czas snu – z wiekiem zmienia się również czas trwania poszczególnych jego faz. Np. u noworodka na fazę REM przypada ok. 50% całości snu. U dziecka 5-letniego zajmuje ok. 40 %, u dziecka 10-letniego ok. 20%, a w latach od 20 do 60 roku życia zajmuje ok. 20%.
Istnieją różne teorie na temat potrzeby snu. Dotyczą one: oszczędności energii (poprzez spadek temperatury), stymulacji komórek nerwowych nieaktywnych podczas czuwania, poprawy gospodarki hormonalnej – generalnie odnowy organizmu, z tym że uważa się, iż sen wolnofalowy pełni tę funkcję w odniesieniu do ciała, a sen paradoksalny - do umysłu.
Niewątpliwe jest, że sen jest niezbędny do życia i prawidłowego przebiegu procesów psychicznych i fizycznych.
Skrócenie czy wydłużenie czasu snu nie przynosi żadnych negatywnych efektów, jednakże brak snu, skrócenie poniżej minimum (które wynosi ok. 4 – 5 godz.) lub inne zaburzenia snu powodują wiele niekorzystnych efektów.
Przede wszystkim zaburzenia nastroju, spowolnienie reakcji, halucynacje, stany paranoidalne, zaburzenia w obrębie układu immunologicznego. Brak paradoksalnej fazy snu fizjologicznego powoduje poważne zaburzenia czynności mózgu.
Zaburzenia snu
Zaburzenia snu dzielimy na dysomnie (zaburzenia ilości i jakości snu) i parasomnie (występowanie nieprawidłowych objawów i zachowań w czasie snu – przy niezmienionej jego jakości i czasie trwania).
Dysomnie:
- Insomnia - trudności z zaśnięciem i utrzymaniem snu:
- Bezsenność– osoby dotknięte bezsennością mają większe predyspozycje do chorób układu krążenia i oddechowego, pokarmowego, bólów głowy, stanów lękowych, osłabienia odporności. Są też mnie wydajne w pracy – mamy tu do czynienia z konsekwencjami ekonomicznymi. Częściej też są sprawcami (lub ofiarami) wypadków przy pracy lub drogowych. Bezsenność dzielimy na:
- przygodną (trwającą kilka dni, wynikającą np. ze stresu, zmiany miejsca spania, zmiana strefy klimatycznej),
- krótkotrwałą (do 3 tygodni, powodem może być choroba lub większy stres) i
- długotrwałą.
- Hypersomnia (nadmierna senność) – pomimo normalnej długości snu, człowiek odczuwa nadmierną senność w ciągu dnia, ma napady snu.
- zaburzenia cyklu snu i czuwania - rozbieżność w rytmice snu i czuwania
- zespół bezdechu sennego - w trakcie snu podniebienie miękkie i język opadając, blokują przepływ powietrza. Człowiek przestaje na moment oddychać. Skutki tego zaburzenia odczuwane są także w ciągu dnia – zmęczenie, zaburzenia koncentracji;
- narkolepsję – jest to chroniczne zaburzenie snu, którego objawem jest nienaturalne zmęczenie w ciągu dnia i skłonność do nagłego zasypiania – wbrew swojej woli (np. w pracy);
- zespół Kleine-Levina– jest to nawracająca senność, trwająca dłużej niż 18 godzin, utrzymujących się od kilku dni do kilku tygodni. Występuje też nadmierne łaknienie i zaburzenia zachowania. Wstępuje u chłopców i młodych mężczyzn do 25 roku życia
- pierwotną – bez wyraźnej przyczyny;
- występującą przy niektórych chorobach psychicznych
- dezorganizowany rytm okołodobowy - całkowite rozchwianie cyklu sen – czuwanie, zmiany rytmu snu i czuwania (np. podczas częstych zmiany stref czasowych) - sen dzielony na dwie i więcej części.
Parasomnie:
- Zaburzenia wybudzania
- somnambulizm – chodzenie we śnie. Przytrafia się ok. 10% ludzi przynajmniej raz w życiu. Większość przypadków somnambulizmu jest krótkotrwała i nie niesie ze sobą większego niebezpieczeństwa, jednak zdarzają się i takie, których skutkiem mogą być samookaleczenie i inne groźne wypadki.
- lęki nocne - charakteryzują się skrajnym przerażeniem oraz czasową niezdolnością odzyskania pełnej świadomości. Zaburzenie występuje zazwyczaj niedługo po zaśnięciu, w czwartej fazie snu głębokiego non-REM. Chory wstaje z łóżka, krzycząc z przerażenia. Ma otwarte oczy, ale jest nieprzytomny i często nie udaje się go obudzić. Po ataku (od kilku do kilkunastu minut) chory spokojnie zasypia i zazwyczaj nie pamięta później ataku.
- Związane ze snem REM
- porażenia przysenne - występuje podczas zasypiania lub rzadziej podczas przejścia ze snu do czuwania, Jest to niemożność wykonania ruchu (katalepsja) przy zachowanej pełnej świadomości;
- zaburzenia zachowania podczas snu REM – „odgrywanie” marzeń sennych. Np. śpiącemu śni się bójka, w której bierze udział – „uderza” pięścią przeciwnika, a w rzeczywistości uderza np. jakiś mebel - niekiedy doznając urazu;
- koszmary nocne - marzenia senne wywołujące przerażenie, przerywające sen.
- Inne
- moczenie nocne - występuje u dzieci po 5 roku życia, kiedy oddawanie moczu w czasie snu powinno być już kontrolowane;
- katatrenia - występowanie jęków w czasie snu. Powodują nadmierną senność w ciągu dnia
- zespół „eksplodującej głowy”- nagłe budzenie się, podczas którego następuje uczucie wybuchu lub rozsadzania w głowie. Powoduje niepokój, przyśpieszone bicie serca, trudności w oddychaniu
- halucynacje hipnagogiczne - słyszenie lub widzenie nieistniejących zjawisk, zazwyczaj w momencie, gdy człowiek chce się wybudzić albo zasnąć. Powodują lęk przed zasypianiem
- zaburzenia odżywiania związane ze snem – np. zespół jedzenia nocnego – kompulsyjne jedzenie przez sen, po obudzeniu chory nie pamięta tego faktu.
Zaburzenia snu powinno się leczyć – gdyż negatywnie wpływają na nasz organizm i funkcjonowanie zarówno pod względem biologicznym jak i psychicznym. Można postarać się ustalić przyczyny problemów ze snem, jednakże na własną rękę nie należy stosować środków farmakologicznych.
We własnym zakresie powinniśmy przestrzegać pewnych reguł, wpływających na sen i jego jakość. Przede wszystkim utrzymywać regularność czasu snu i czuwania, przed pójściem spać starać się wyciszyć, wystrzegać się stresujących zajęć. Bardzo ważne jest także miejsce, w którym śpimy – trzeba zadbać o wygodę, ciszę, atmosferę w sypialni. Nie powinno się jeść bezpośrednio przed położeniem się do łóżka ani uprawiać intensywnych ćwiczeń fizycznych, nadużywać kofeiny, która ma działanie pobudzające, a także alkoholu i nikotyny.
Gdy te warunki będą spełnione – sen będzie dla nas prawdziwym wypoczynkiem, obudzimy się zrelaksowani, zregenerowani i pełni chęci do rozpoczęcia nowego dnia.
